16 listopada 1940 roku Niemcy zamknęli granice getta warszawskiego, odcinając od reszty miasta obszar 307 hektarów, na którym stłoczono ok. 400–450 tys. Żydów. Getto istniało do 16 maja 1943 roku, a łączną liczbę ofiar – osób, które zmarły w jego granicach oraz zostały wywiezione i zamordowane w obozach – historycy szacują na około 400 tysięcy.
Kiedy powstało i kiedy zostało zlikwidowane getto warszawskie
Decyzję o utworzeniu „dzielnicy żydowskiej” w Warszawie podjął gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer 2 października 1940 roku. Rozporządzenie wyznaczało obszar getta i nakazywało przesiedlenie ludności żydowskiej na jego teren.
W kolejnych tygodniach budowano mur, wysoki na około 3 metry, zwieńczony drutem kolczastym. Równocześnie Niemcy wysiedlali z wyznaczonej strefy ok. 113 tys. Polaków, a na ich miejsce przesiedlali około 138 tys. Żydów z innych dzielnic miasta.
Jak podaje Archiwum Akt Nowych i Żydowski Instytut Historyczny, w nocy z 15 na 16 listopada 1940 roku granice getta zostały zamknięte – zabroniono przekraczania murów, a za nielegalne wyjście groziła kara śmierci. Od tego momentu getto było całkowicie odizolowane od reszty Warszawy.
Zgodnie z ustaleniami historyków, w tym opracowaniami Muzeum Getta Warszawskiego i polskich oraz zagranicznych instytucji badawczych, getto warszawskie funkcjonowało do wiosny 1943 roku. Symboliczną datą końca jego istnienia jest 16 maja 1943 roku – dzień, w którym dowodzący akcją pacyfikacyjną Jürgen Stroop zameldował o stłumieniu powstania w getcie i wysadzeniu Wielkiej Synagogi na Tłomackiem.
Ilu ludzi więziono w getcie warszawskim
Przed wybuchem II wojny światowej w Warszawie mieszkało ok. 370 tys. Żydów – około 30 proc. mieszkańców miasta. Była to największa gmina żydowska w Europie.
Według danych zebranych m.in. przez Żydowski Instytut Historyczny oraz Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, w momencie zamknięcia granic getta w listopadzie 1940 roku w jego obrębie znalazło się około 400 tys. Żydów. W kwietniu 1941 roku, po zakończeniu głównej fali przesiedleń, wewnątrz murów mieszkało już około 450 tys. osób.
Encyklopedia Holokaustu oraz inne opracowania podkreślają, że w szczytowym momencie – przed rozpoczęciem masowych deportacji latem 1942 roku – przez getto warszawskie przeszło nawet około 460 tys. Żydów.
Oznacza to, że na obszarze zaledwie ok. 3,4 km², stanowiącym niespełna 2,5 proc. powierzchni miasta, stłoczono populację porównywalną z przedwojenną liczbą wszystkich żydowskich mieszkańców stolicy. Statystycznie na jeden pokój przypadało ponad 9 osób.
W getcie przebywali też chrześcijanie żydowskiego pochodzenia – według badań przytaczanych w anglojęzycznych opracowaniach historycznych, na początku 1940 roku było to ok. 1,5 tys. katolików i ponad 200 wiernych innych wyznań, a w chwili zamknięcia getta około 2 tys. chrześcijan. Z czasem liczba ta mogła wzrosnąć do ponad 5 tys. osób, które w dokumentach niemieckich zaliczano do ludności żydowskiej według kryteriów rasowych.
Warunki życia i pierwsze ofiary
Warunki życia w „dzielnicy zamkniętej” od początku były skrajnie ciężkie. Racje żywnościowe dla ludności żydowskiej wynosiły w 1941 roku zaledwie ok. 180 kalorii dziennie na osobę – kilkukrotnie mniej niż w przypadku ludności polskiej i niemieckiej. Resztę pożywienia dostarczał nielegalny handel i przemyt, w którym kluczową rolę odgrywały dzieci.
Niedobór żywności, przepełnienie, brak opału, fatalne warunki sanitarne i epidemie (m.in. tyfusu) sprawiły, że już przed rozpoczęciem deportacji do obozów zagłady w getcie zmarły dziesiątki tysięcy osób. Żydowski Instytut Historyczny i polskie opracowania, w tym hasło „Getto warszawskie” w Wikipedii, szacują, że w latach 1940–1942 z głodu, chorób i wycieńczenia w obrębie murów zmarło ok. 80–92 tys. ludzi.
Wielka akcja deportacyjna i dalsze losy getta
22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli tzw. Wielką Akcję deportacyjną (Großaktion Warschau). Przez dwa miesiące – do 21 września 1942 roku – każdego dnia z Umschlagplatzu odchodziły transporty do obozu zagłady w Treblince.
Według danych zestawianych m.in. przez Muzeum Getta Warszawskiego, Muzeum II Wojny Światowej i amerykańskie Muzeum Holokaustu (USHMM):
- do Treblinki wywieziono co najmniej 254 tys. mieszkańców getta,
- około 6–10 tys. osób zamordowano na miejscu podczas akcji,
- ok. 11 tys. Żydów skierowano do obozów pracy.
Po zakończeniu Wielkiej Akcji w getcie pozostało „legalnie” ok. 35 tys. osób zatrudnionych w niemieckich zakładach oraz ok. 25 tys. ludzi ukrywających się w kryjówkach i bunkrach.
18 stycznia 1943 roku Niemcy podjęli próbę kolejnych deportacji, jednak natrafili na zbrojny opór grup konspiracyjnych. Ten epizod – tzw. akcja styczniowa – poprzedził wybuch powstania w getcie 19 kwietnia 1943 roku. Po niespełna miesiącu walk, 16 maja 1943 roku, powstanie zostało stłumione, a zabudowę getta systematycznie wysadzono i spalono.
Po zakończeniu powstania około 42 tys. Żydów – ostatnich więźniów getta – wywieziono do obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz do obozów pracy w Trawnikach i Poniatowej. Zdecydowaną większość z nich zamordowano w listopadzie 1943 roku w czasie akcji „Erntefest” („Dożynki”).
Ilu ludzi zginęło – główne liczby
Podsumowując dane z polskich i międzynarodowych opracowań historycznych (m.in. ŻIH, POLIN, USHMM, Muzeum Getta Warszawskiego):
- Ofiary w obrębie murów getta:
W latach 1940–1942, głównie z powodu głodu, chorób i wycieńczenia, zmarło lub zostało zamordowanych ok. 80–92 tys. osób. - Ofiary Wielkiej Akcji (lipiec–wrzesień 1942):
Do obozu zagłady w Treblince wywieziono co najmniej 254 tys. Żydów z Warszawy, przy czym w części opracowań mowa jest o „niemal 300 tys.” warszawskich Żydów zamordowanych w Treblince. Kilka–kilkanaście tysięcy osób zabito podczas samej akcji deportacyjnej lub skierowano do obozów pracy. - Ofiary po 1942 roku i po powstaniu w getcie:
W czasie powstania w getcie wiosną 1943 roku zginęło ok. 13 tys. Żydów – część w bezpośrednich walkach, część spalona w ruinach domów. Około 7 tys. osób po zakończeniu walk wysłano do Treblinki, a około 42 tys. – do Majdanka, Trawnik i Poniatowej, gdzie większość z nich rozstrzelano podczas akcji „Erntefest”.
Hasło „Getto warszawskie” w polskiej Wikipedii, oparte na literaturze przedmiotu (m.in. badania Barbary Engelking i Jacka Leociaka), podaje syntetycznie: łączna liczba ofiar getta warszawskiego jest szacowana na ok. 400 tys. osób, z czego ok. 92 tys. zginęło lub zmarło w Warszawie, a ok. 300 tys. zostało zamordowanych w Treblince i podczas akcji wysiedleńczych. Dawni więźniowie getta stanowili też dużą część ofiar akcji „Erntefest” w obozach w dystrykcie lubelskim.
Podział ofiar według narodowości i pochodzenia
Getto warszawskie było gettem żydowskim – w dokumentach okupacyjnych „narodowość więźniów” określano po prostu jako „Żydzi”, niezależnie od obywatelstwa czy języka. Tak samo ujmują to współczesne opracowania, wskazując, że więźniami byli przede wszystkim Żydzi podlegający niemieckim ustawom rasowym.
Na podstawie dostępnych badań strukturę pochodzenia i obywatelstwa można opisać następująco:
- Żydzi polscy – zdecydowana większość mieszkańców getta. Byli to zarówno przedwojenni żydowscy mieszkańcy Warszawy (ok. 350–370 tys. osób), jak i dziesiątki tysięcy przesiedleńców z innych miejscowości II Rzeczypospolitej oraz Generalnego Gubernatorstwa (m.in. Łodzi, Płocka, Skierniewic, Sierpca, Góry Kalwarii, Piaseczna). Według danych przywoływanych przez Muzeum Getta Warszawskiego i „Rzeczpospolitą”, co czwarta osoba w „dzielnicy zamkniętej” była przymusowo przesiedlona – głównie z mniejszych miast centralnej Polski.
- Żydzi z innych państw – grupy uchodźców i przesiedleńców z Niemiec (m.in. z Berlina i Hamburga), Austrii, Czech, Słowacji i innych krajów okupowanej Europy. Wspominają o nich zarówno polskie opracowania, jak i międzynarodowe encyklopedie Holokaustu, wskazując, że stanowili oni mniejszościową część populacji getta. Brak pełnych danych statystycznych nie pozwala na precyzyjne określenie ich liczby, wiadomo jednak, że chodzi o grupy liczebnie znacznie mniejsze niż społeczność Żydów polskich.
- Chrześcijanie żydowskiego pochodzenia i pojedynczy etniczni Polacy – osoby, które przyjęły chrzest przed wojną lub pochodziły z małżeństw mieszanych, a które w myśl niemieckich przepisów rasowych uznano za Żydów i zmuszono do życia w getcie. Według opracowań cytowanych w anglojęzycznej Wikipedii, w styczniu 1940 roku w getcie było 1540 katolików i 221 przedstawicieli innych wyznań, a w momencie jego zamknięcia około 2 tys. chrześcijan; z czasem liczba ta mogła wzrosnąć do ponad 5 tys. osób.
W praktyce oznacza to, że niemal wszystkie z około 400 tys. ofiar związanych z funkcjonowaniem getta warszawskiego to Żydzi – w przeważającej większości obywatele polscy – oraz mniejszościowe grupy Żydów z innych krajów okupowanej Europy, a także chrześcijanie żydowskiego pochodzenia, których Niemcy traktowali jak Żydów.
W 85. rocznicę zamknięcia granic getta warszawskiego instytucje pamięci – w tym Muzeum Getta Warszawskiego, Żydowski Instytut Historyczny i Muzeum POLIN – przypominają te liczby jako tło dla osobistych historii więźniów, które oddają skalę i charakter niemieckiej polityki wobec ludności żydowskiej w okupowanej Warszawie.
