Plac Piłsudskiego na przestrzeni lat pełnił funkcję reprezentacyjnego salonu stolicy i jednego z najważniejszych miejsc życia państwowego. To tutaj spoczywa Grób Nieznanego Żołnierza, tu odbywają się centralne uroczystości państwowe, a w 1979 roku padły słowa papieża Jana Pawła II, które zapisały się w historii Polski.
Od dziedzińca Pałacu Saskiego do symbolu państwowości
Dzisiejszy plac wywodzi się z dziedzińca Pałacu Saskiego, przekształconego w latach 1712–1727 z dawnej rezydencji Morsztynów i włączonego w założenie Osi Saskiej. W XVIII wieku przestrzeń uregulowano i obudowano kamienicami, tworząc reprezentacyjny układ urbanistyczny stolicy. Po odzyskaniu niepodległości plac stał się miejscem ważnych uroczystości odbywały się tu m.in. defilady z okazji rocznicy Konstytucji 3 maja.
Nazwy placu i ich polityczne znaczenie
Historia placu to także historia zmian nazwy, odzwierciedlająca kolejne etapy dziejów Polski. W 1928 roku nadano mu imię Józefa Piłsudskiego. W okresie okupacji niemieckiej plac figurował jako „Sachsenplatz”, a następnie „Adolf-Hitler-Platz”. Po wojnie w latach 1946–1990 nosił nazwę „Plac Zwycięstwa”, by w 1990 r. odzyskać patrona Marszałka; w 2012 r. ujednolicono brzmienie do „plac marsz. Józefa Piłsudskiego”. Decyzję z 1990 r. potwierdzono uchwałą miasta w 2012 r.
Grób Nieznanego Żołnierza – serce placu
2 listopada 1925 roku w środkowych arkadach kolumnady Pałacu Saskiego odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza. Do grobu złożono szczątki bezimiennego obrońcy Ojczyzny sprowadzone z Cmentarza Obrońców Lwowa. Miejsce to od początku pełniło rolę panteonu i stałej sceny ceremoniału wojskowego – warta honorowa pełniona jest tu całodobowo. Uroczysta zmiana posterunku, jak informują Wojsko Polskie i instytucje mundurowe, odbywa się w każdą niedzielę w południe oraz podczas głównych świąt państwowych.
Wojna i zniszczenie Pałacu Saskiego, ocalałe arkady grobu
Pod koniec grudnia 1944 r. Niemcy wysadzili Pałac Saski – przygotowania trwały dwa tygodnie, a detonacje przeprowadzono między 27 a 29 grudnia. Ocalał jedynie fragment kolumnady nad Grobem Nieznanego Żołnierza; sam grób uszkodzono, lecz odbudowano go i ponownie odsłonięto w maju 1946 r. Do dziś trzy arkady kolumnady są jedyną zachowaną częścią pałacu stojącą na placu. Te fakty potwierdzają m.in. Muzeum II Wojny Światowej, publikacje o inwestycji oraz materiały historyczne.
Plac Zwycięstwa 1979 – przemówienie, które przeszło do historii
2 czerwca 1979 roku na ówczesnym Placu Zwycięstwa Jan Paweł II podczas Mszy św. wypowiedział słowa: „Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”, które stały się jednym z symboli przemian w Polsce. Homilia została udokumentowana w serwisach kościelnych i licznych opracowaniach historycznych.
Ceremoniał państwowy dziś
Plac Piłsudskiego pozostaje miejscem centralnych uroczystości państwowych i wojskowych – w Święto Narodowe 3 Maja, w Święto Wojska Polskiego 15 sierpnia oraz 11 listopada. Jak podaje „Polska Zbrojna”, posterunek honorowy pełniony jest całodobowo, a niedzielna zmiana warty ma uroczysty charakter z asystą ceremonialną. W przeddzień i w dniu najważniejszych świąt państwowych na placu odbywają się apele pamięci, salwy honorowe i akty mianowań.
Oś Saska i plany odbudowy – aktualny stan
Powojenne „puste” domknięcie placu od zachodu miała przerwać odbudowa Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Według oficjalnych informacji spółki Pałac Saski 25 sierpnia 2025 r. rozpoczęto formalne negocjacje z pracownią WXCA Group w sprawie umowy na opracowanie projektu architektonicznego całej pierzei. Zawiadomienia GDOŚ potwierdzają prowadzenie postępowań środowiskowych dla inwestycji. Media informowały o rządowym „nowym otwarciu” projektu oraz zakładanych horyzontach realizacji wstępne deklaracje przewidywały wybór wykonawcy w 2027 r. i zakończenie prac około 2030 r. (deklaracje te mają charakter planistyczny i zależą od dalszych decyzji).
Dlaczego to miejsce jest kluczowe dla tożsamości Warszawy i Polski
Plac Piłsudskiego łączy kontinuum polskiej państwowości: od XVIII-wiecznego założenia Osi Saskiej, przez symboliczne centrum pamięci narodowej – Grób Nieznanego Żołnierza – po współczesny ceremoniał państwowy i projekt odbudowy historycznej pierzei. Każdy z tych elementów ma udokumentowane potwierdzenie w źródłach historycznych i urzędowych.
